Katarzyna Kobro

1898-1951

Katarzyna Kobro, jedna z najbardziej znaczących artystek XX wieku, urodziła się w Moskwie, dzieciństwo spędziła w Rydze, tworzyła w Łodzi, Moskwie, Smoleńsku. Uderza fakt, że, chociaż uznawana za artystkę polską, bo po ślubie z Władysławem Strzemińskim w 1924 roku uzyskała polskie obywatelstwo i resztę życia, pomimo rozlicznych trudności, spędziła w tym kraju, nie sposób jednoznacznie przypisać jej związku z jakąkolwiek narodowością. Przyszła na świat w 1898 roku jako córka Mikołaja Georga Kobro, ze starego niemieckiego rodu von Kobro i Rosjanki Eugenii Wasiliewnej Rosanowej, w jej żyłach płynęła także krew łotewska.

Od 1917 roku studiowała rzeźbę w Moskiewskiej Szkole Malarstwa, Rzeźby i Budownictwa, gdzie zetknęła się z twórczością wykładającego tam Mieczysława Tatlina. Wpływ jego twórczości można dostrzec w pierwszej datowanej z reprodukcji rzeźbie z 1920 roku. Już wówczas ta bardzo młoda, bo zaledwie 22-letnia artystka wykazuje się odwagą i bezkompromisowością swoich artystycznych poszukiwań, oscylujących wokół estetyki konstruktywistycznej. Praca złożona ze śrub, kół i blachy przywodzi na myśl późniejsze o kilka dziesięcioleci realizacje artystyczne - asamblaże.

W 1921 roku Kobro, wraz niedawno poślubionym Władysławem Strzemińskim, przenosi się do Smoleńska, gdzie styka się z jednym z najwybitniejszych artystów międzywojennej awangardy - Kazimierzem Malewiczem. Spotkanie to owocuje konstrukcjami wiszącymi, których formy nawiązują do twórczości autora suprematyzmu. Wkrótce jednak rzeźbiarka wykształci swój własny, niepowtarzalny styl. Rozwija się on silnie zwłaszcza po opuszczeniu przez Kobro i Strzemińskiego Rosji Sowieckiej, gdzie z początkiem lat dwudziestych nasilają się represje skierowane przeciw artystom awangardowym.

W Polsce jej związki ze sztuką rosyjską stają się luźniejsze. Artystka wstępuje wraz z mężem w 1924 roku do tworzonej wówczas Grupy Artystów Awangardowych "Blok" w Warszawie a dwa lata później do grupy "Praesens". W 1929 roku razem z Władysławem Strzemińskim i Henrykiem Stażewskim opuszcza ją jednak aby stworzyć radykalną grupę artystyczną a.r. (skrót oznaczający "awangardę rzeczywistą", niewłaściwie czasem określany jako "artyści rewolucyjni"). W tym samym czasie gromadzi dzieła dla powstającej w Łodzi z inicjatywy a.r. Kolekcji Sztuki Nowoczesnej (otwartej ostatecznie w lutym 1931), będącej zaczątkiem łódzkiego Muzeum Sztuki. W tym okresie w jej twórczości pojawiają się dwa kierunki poszukiwań. Z jednej strony rzeźbi kobiece akty, w których dostrzec można silną fascynację nurtem kubistycznym. Jednocześnie jednak wykształca swoją własną koncepcję artystyczną i wynikający z niej charakterystyczny, rozpoznawalny styl. Konstrukcje przestrzenne, bo o nich mowa, tworzone od 1925 roku do połowy lat trzydziestych, stanowią rzeźbiarską odpowiedź na teorię unizmu w malarstwie Władysława Strzemińskiego - bywają wręcz określane jako unistyczne.

Niezaprzeczalnym pozostaje fakt, że rzeźba Kobro bardzo silnie związana jest z teorią sztuki Strzemińskiego. Podobnie jak w przypadku obrazów unistycznych twórczość artystki dąży do zniesienia dualizmu pomiędzy rzeźbą a przestrzenią. Konstrukcje powinny być pozbawione bryły, zamyka ona bowiem rzeźbę i oddala ją od przestrzeni. W przeciwieństwie jednak do obrazów unistycznych rzeźba Kobro nie stanowi celu samego w sobie - celem jej jest rzeźbienie przestrzeni. Właśnie to nowe rozumienie przestrzeni, która stanowi nie tyle otoczenie, co samą materię twórczości rzeźbiarskiej stanowi radykalny zwrot w pojmowaniu rzeźby, stawiający artystkę w czołówce międzynarodowej awangardy. W celu dodatkowego rozbicia bryły pokrywa płaszczyzny swoich rzeźb kolorami - przede wszystkim podstawowymi - czerwienią, żółcią, błękitem, oraz czernią i bielą, a więc barwami często używanymi przez artystów awangardowych, znanymi chociażby z obrazów Pieta Mondriana. Jak pisze w "Kompozycji przestrzeni", rzeźba taka przestaje być bryłą, rozpada się na szereg płaszczyzn, z których każda nie służy zamknięciu bryły, lecz staje się płaszczyzną dzielącą przestrzeń. Podczas gdy obraz Strzemińskiego jest zamknięty, a jego istotą jest odejście od czasu, konstrukcje Kobro stanowią jedność z czasem i przestrzenią. Zdaniem Urszuli Czartoryskiej, twórczość Kobro kontynuuje magiczny gest człowieka pierwotnego, który nadaje przestrzeni sens poprzez umieszczenie w jej wyimaginowanym "środku" osi świata. Absolutną spójność form uzyskała artystka poprzez stosowanie prostych zależności arytmetycznych determinujących formę wszystkich cząstek elementarnych.

Niestety, pomimo tak nowatorskich założeń i praktyki artystycznej i wysokiej pozycji na arenie sztuki nie tylko polskiej, ale i międzynarodowej (od 1932 roku należała do grupy "Abstaction Creation") następne lata przynoszą pasmo niepowodzeń. Od drugiej połowy lat trzydziestych zaprzestaje działalności artystycznej, zajęta wychowaniem córki. Podczas wojny skrajnie zła sytuacja materialna zmusza ją do zniszczenia części prac, które przeznaczone zostają na opał. W 1946 roku, mimo starań, nie zostaje przyjęta do Związku Plastyków Polskich, zarobkuje wytwarzaniem filcowych maskotek. W następnych latach wraca na krótko do twórczości artystycznej - rzeźbi wówczas kobiece akty. Umiera w 1951 roku w wieku 53 lat.

Twórczość i osoba Kobro po śmierci przez wiele lat nie zostawała należycie doceniona, pozostając w cieniu wybitnej działalności artystycznej męża. Dopiero w latach dziewięćdziesiątych, zwłaszcza po wystawie zorganizowanej w Muzeum Sztuki na setną rocznicę jej urodzin, pojawiło się coraz więcej opracowań dotykających zagadnień związanych z jej twórczością. Obecnie Katarzyna Kobro uznawana jest za jedną z najbardziej znaczących postaci polskiej awangardy.

Gabriela Jarzębowska .