Grzegorz Sztabiński

Grzegorz Sztabiński jest profesorem zwyczajnym, wykłada w Uniwersytecie Łódzkim od 1974. Zajmuje się historią sztuki i estetyką. Specjalizuje się w zagadnieniach sztuki współczesnej. Jednak oprócz uniwersyteckiego ma także wykształcenie plastyczne. Studiował w PWSSP (dziś ASP) w Łodzi, gdzie także wykładał, nie tylko jednak historię sztuki, ale także prowadził Pracownię Podstaw Kompozycji. Te dwa nurty jego pracy – teoria sztuki oraz praktyka artystyczna przenikają się i uzupełniają w całej jego karierze profesjonalnej.

Wystawa przeglądowa twórczości Sztabińskiego, która miała miejsce na przełomie 2006 i 2007 w Miejskiej Galerii Sztuki w Łodzi (tzw. Ośrodek Propagandy Sztuki), nosiła tytuł Retrospekcja. Tytuł w pierwszym odruchu może kojarzyć się z „retrospektywą”, a więc prezentacją pokazującą twórczość już zakończoną, którą z jakiegoś powodu galeria postanowiła przypomnieć. Jednak w tym przypadku trafniejsze byłoby skojarzenie ze słowem „introspekcja”. Twórczość Sztabińskiego w żadnym razie nie została zakończona, ani na polu teorii, ani na polu sztuk wizualnych. Mimo wielu lat pracy, jego badania naukowe i prace plastyczne wciąż powstają przynosząc nowe wyniki. Wystawa Retrospekcja dawała więc możliwość wglądu (introspekcji) w wiele lat pracy. Sztabiński pracuje tworząc cykle prac, czasami kontynuowane przez wiele lat. Ta metoda pracy pozwala śledzić przemiany jego twórczości i myślenia poprzez teorię, ale, ponieważ autor jest dobrze zorientowany w najnowszych badaniach naukowych o sztuce i kierunkach rozwoju sztuki, pozwala także śledzić zmiany dokonujące się w sztuce światowej. Wgląd (introspekcja) w twórczość Sztabińskiego ukazuje myślenie naukowe i plastyczne jako koherentną całość. Właśnie owo całościowe ujęcie sztuki, usytuowane w perspektywie historycznej, jest tym, co charakteryzuje jego postawę intelektualną, naukowo-badawczą i dorobek naukowy i artystyczny. Teoria i plastyka ukazują się jako jedność. Nie jest to postawa spotykana często. Zazwyczaj naukowca badającego sztukę postrzega się jako opozycję tworzącego sztukę artysty. To zakorzeniony w tzw. „świecie sztuki” stereotyp, czy fałszywa opozycja.

Przypomnijmy, że podobny konflikt w sztuce miał miejsce w końcu lat sześćdziesiątych i początku siedemdziesiątych, gdy to sztuka konceptualna wskazała jako swojego głównego przeciwnika artystycznego właśnie malarstwo ekspresyjnego abstrakcjonizmu, będącego wtedy tendencją panującą - zdawałoby się - niepodzielnie na scenie artystycznej. Jednak sztuka konceptualna zaoferowała nowy sposób definiowania sztuki jako tworzenie znaczeń a nie artefaktów, który okazał się tak atrakcyjny dla artystów, że zdominował scenę artystyczną na następną dekadę. Teoria stała się sztuką, artysta stał się badaczem. Skutki „przewrotu konceptualnego” do dziś kształtują współczesne tendencje rozwojowe sztuki, które stawiają przez sztuką zadanie poszukiwania sposobów uczestnictwa w dyskursach kultury. Praca Sztabińskiego rozpoczyna się dokładnie u progu epoki konceptualnej i to jej principia ukształtowały jego myślenie, także założenie ścisłej relacji teorii i praktyki artystycznej.

Tematem jego twórczości jest semiotyka sztuki, traktowanie jej jak język. Semantyka znaków jakimi „mówi się” w tym języku odnosi się do sztuki. Jednak nie chodzi o modernistyczną „sztukę dla sztuki”, a o zbadanie możliwości budowania i przekazu treści. Ilustrują to cykle prac Sztabińskiego, takie jak „Pejzaże logiczne”, „Obiekty”, „Symbolizacje”, „Autocytaty”, „Cięcia”, „Między-rzeczy”. Pod względem formalno-artystycznym sięgają one tradycji konstruktywistycznej, abstrakcji geometrycznej. Wzorcem sztuki o tej proweniencji, wciąż wpływowym w środowisku łódzkim, jest dziedzictwo Strzemińskiego, który czynił teorię podstawą artystycznego opracowania obrazu malarskiego i rozmowy o kulturze i społeczeństwie. Sztabiński rozważa w swojej sztuce teoretyczne podstawy widzenia artystycznego. Jednak jego prace współczesne należą do nurtu, który można określić zbiorczo jako postkonceptualny. Ewolucję jaka dokonała się między konceptualizmem lat siedemdziesiątych a jego późną wersją lat osiemdziesiątych uchwycił Sztabiński w cyklu Lata osiemdziesiąte. Pochodzi on z roku 1990. Stanowi więc podsumowanie dekady lat osiemdziesiątych. Praca zawiera refleksję historyczną, ale zarazem jest osobistym rozrachunkiem autora z własną drogą w sztuce. Po kartezjańsku można by owo podsumowanie jako wątpienie, tu w modernistyczny paradygmat formalistyczny sztuki dla sztuki, które ostatecznie prowadzi do znalezienia potwierdzenia znaczenia formy, gdyż dopiero stwierdzenie jej pluralizmu i użyteczności w grach znaczeń, wskazuje jej nowe miejsce we współczesnym postkonceptualnym dyskursie artystycznym. Zgodnie z metodą Sztabińskiego zostaje ona ugruntowana w refleksji teoretycznej.

Ostatnia książka Sztabińskiego Inne idee awangardy ukazuje ewolucję idei od źródeł nowoczesności po ponowoczesną współczesność. Ważnym odkryciem, mającym moc wyjaśnienia istoty ewolucji sztuki, jest wskazanie iż dokonało się przesunięcie w teorii pomiędzy dominującymi ideami awangard. Nie jest to więc „odkrycie” nowych idei a wskazanie, iż współczesność korzysta z innych idei ze spektrum teoretycznego awangard niż miało to miejsce na początku historii sztuki awangard. Idee, takie jak wspólnotowość, wolność i autorytet, są aktualnymi narracjami sztuki i kultury. Opracowanie Sztabińskiego dowodzi, że zbyt szybko w pierwszym odruchu zachłyśnięcia się postmodernizmem odrzuciliśmy awangardy, wraz z modernistyczną sztuka dla sztuki. Tym samym ostatecznie dowodzi ciągłości sztuki i jedności sztuki, co było tematem jego pracy od początku lat siedemdziesiątych. Sztuka konceptualna i postkonceptualna okazują się ostatecznie dostosowaniem sztuki do roli w kulturze.

Sztuka konceptualna, tak ważna dla sztuki światowej, jest także niezwykle silna w środowisku łódzkim. Widoczna jest tu zarówno jej tradycja w nurtach awangardy konstruktywistycznej jak i różnorodność nurtów od lat siedemdziesiątych, czasami konkurencyjnych. Jednak dziś owe różnice okazują się partykularne. Istotą jest ciągłość idei awangard w trwająca w postkonceptualnej sztuce środowiska łódzkiego. Nie jest przypadkiem więc iż historia i współczesność awangardy została opracowana właśnie w Łodzi.

Łukasz Guzek